آموزش و تقویت حس همدلی در کودک؛ روش‌هایی مفید و موثر که باید بدانید
همدلی با دیگران و درک شرایط، نیازها، خواسته‌ها، احساسات و موقعیت آن‌ها از ویژگی‌های مهم انسانی است. این قابلیت یکی از مهارت‌های موثری است که باید از ابتدا در بچه‌ها تقویت شود. برای این منظور، لازم است والدین هم احساسات فرزندشان را بشناسند و روش‌های بیان و ابراز آن‌ها را به کودک آموزش دهند. در این مطلب، قصد داریم درباره تقویت حس همدلی در کودک صحبت کنیم. با «بامامانا» همراه باشید.
همدلی چیست؟
همدلی به‌معنای توانایی درک احساسات دیگران از نظر عاطفی و همچنین، نگاه کردن به مسائل از زاویه دید آن‌هاست. به این ترتیب، شما می‌توانید خودتان را در جایگاه دیگران تصور کرده و عواطف آن‌ها را عمیقا درک کنید. برای مثال، وقتی شخصی را می‌بینید که عزیزش را از دست داده فورا می‌توانید هم‌ذات پنداری کنید و به‌خوبی بفهمید که او دقیقا چه حسی دارد.
تقویت حس همدلی در کودک چه اهمیتی دارد؟
• تقویت حس همدلی در کودک در ایجاد روابط عمیق‌تر با دیگران تاثیرگذار است.
• ایجاد این حس به امنیت عاطفی و روانی کودک کمک می‌کند.
• سطح پذیرش و تحمل دیگران را برای او ساده‌تر می‌کند.
• میزان هماهنگی اجتماعی را افزایش می‌دهد و احتمال قلدری را کم‌تر می‌کند.
فواید تقویت حس همدلی در کودک چیست؟
• وجود حس همدلی، احتمال موفقیت‌های شخصی و حرفه‌ای کودک را در طول زندگی افزایش می‌دهد.
• روحیه بچه را بهبود می‌بخشد و احتمال رضایت او را از زندگی و شرایط فردی افزایش می‌دهد.
• توانایی کنترل و تنظیم احساسات را در کودک بهبود می‌بخشد.
• درک و شناسایی احساسات و عواطف خودش و دیگران را برای او امکان‌پذیرتر می‌کند.
• احتمال ایجاد روابط رضایت‌بخش را افزایش می‌دهد.
• سطح اضطراب و استرس را در کودک کاهش می‌دهد.
• ویژگی‌هایی مانند مهربانی، سخاوت، نوع‌دوستی، شفقت و کمک به دیگران را در بچه تقویت می‌کند.
انواع همدلی چیست؟
تقویت حس همدلی در کودک مستلزم آشنایی بیشتر با انواع این مهارت و تلاش برای بهبود هر یک از آن‌هاست. انواع همدلی عبارتند از:
• همدلی عاطفی
همدلی عاطفی شامل توانایی درک احساسات دیگران و ارائه پاسخ مناسب به آن‌هاست. درک عاطفی اطرافیان می‌تواند منجر به ایجاد حس نگرانی و ناراحتی متقابل در رابطه با مسائل و مشکلات آن‌ها شود.
• همدلی جسمانی
همدلی جسمانی عبارت از نشان دادن واکنش‌های فیزیکی در پاسخ به آن چیزی است که شخص دیگری تجربه می‌کند. برای مثال، وقتی می‌بینید شخص دیگری خجالت می‌کشد، ممکن است شما هم سرخ شوید؛ یا اگر شاهد ناراحتی و اضطراب شدید کسی باشید ممکن است شما هم متقابلا دچار معده‌درد شوید.
• همدلی شناختی
همدلی شناختی شامل توانایی درک وضعیت روانی طرف مقابل و شناسایی پاسخ‌های احتمالی او به شرایط موجود است.
معایب احتمالی همدلی بیش از حد چیست؟
بی‌تردید، تقویت حس همدلی در کودک از اقدامات مهمی است که والدین باید از نخستین ماه‌های تولد فرزندشان به آن بپردازند. با این حال، درست مانند هر ویژگی دیگری، این مهارت هم باید به اندازه و به‌صورت معتدل در بچه وجود داشته باشد. در غیر این‌صورت، احتمالا او در طول زندگی با مشکلات متعددی مواجه خواهد شد. برخی از معایب احتمالی همدلی بیش از حد عبارتند از:
• کودک آن‌چنان غرق در مشکلات و مسائل زندگی اطرافیان‌اش می‌شود که شیرینی‌های دوران بچگی را از دست داده و دچار فرسودگی زودرس روحی می‌شود.
• ممکن است بچه از نظر جسمانی هم دچار آسیب و بیماری شده احساس سرخوردگی، ناتوانی و میل به انزوا در او تشدید شود.
• کودک به‌جای بچگی کردن تلاش می‌کند نقش یک حامی و مراقب را برای دیگران، به‌ویژه والدین‌اش ایفا کند. چنین کودکی به‌جای تمرکز بر مسائل خودش دائما تلاش می‌کند موقعیت پدر و مادر و اطرافیان را متعادل‌تر و قابل تحمل‌تر کند.
• ممکن است به‌اندازه‌ای از همدلی با دیگران خسته و دلزده شود که درست نقطه مقابل را انتخاب کند و به فردی نامهربان و فاقد شفقت تبدیل شود.
پیامدهای عاطفی مثبت تقویت حس همدلی در کودک چیست؟
• درک می‌کند که شخص منحصربه‌فردی است.
• درک می‌کند هر فردی از اخلاق، نظرات و احساسات متفاوتی برخوردار است و لزوما همه با او هم‌عقیده نیستند.
• احساسات گوناگون و رایجی مانند خوشحالی، تعجب، عصبانیت، نا‌امیدی و ناراحتی را به‌خوبی می‌شناسد و آن‌ها را در خودش و دیگران تشخیص می‌دهد.
• تلاش می‌کند به احساسات اطرافیان‌اش به شکل مناسبی پاسخ دهد و در صورت لزوم از آن‌ها حمایت کرده و مایه تسلی آن‌ها باشد.
• احساس نزدیکی بیش‌تری را با طبیعت، حیوانات و دنیای اطرافش تجربه می‌کند.
روش‌های تقویت حس همدلی در کودک چیست؟
تقویت حس همدلی در کودک به‌معنای درک احساسات دیگران و پاسخ‌گویی مناسب و به‌موقع به آن‌هاست. این یکی از مهارت‌های اجتماعی و عاطفی مهمی است که در سنین اولیه زندگی شکل می‌گیرد. برای تقویت این حس همدلی، لازم است والدین رابطه امن، مستحکم و پر مهری را با او ایجاد کنند. با انجام این کار، شما حس پذیرفته شدن و درک شدن را به فرزندتان القا می‌کنید. به این ترتیب، او هم به نوبه خودش یاد می‌گیرد دیگران را درک کند. روش‌های انجام این کار در مراحل مختلف زندگی کودک عبارتند از:
ماه‌های ابتدایی زندگی
در ماه‌های ابتدایی زندگی، کودک با دقت رفتار یا واکنش والدین و عزیزانش را نسبت به اشخاص یا شرایط گوناگون دنبال کرده و از آن‌ها الگوبرداری می‌کند. برای نمونه، فرض کنید مهمانی را به خانه دعوت کرده‌اید. در این شرایط ،کودک چند ماهه شما کاملا حالت صورت و برخوردتان با مهمان را تحت نظر می‌گیرد و از این طریق، حدس می‌زند این فرد از نظر شما پذیرفته است یا خیر. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که واکنش والدین هنگام ملاقات با دیگران بر نحوه واکنش کودک تاثیر می‌گذارد.
از سوی دیگر، پیشنهاد می‌کنیم در تعاملات اجتماعی اضطراب‌تان را کاهش دهید تا این حس به فرزندتان منتقل نشود. برای مثال، در محیطی مانند مهدکودک لازم است با روی خوش و آرامش از او خداحافظی کنید. با انجام این کار، شما به او اطمینان می‌دهید که جای‌اش امن است و نیازی به نگرانی نیست. با انجام این کار، فرزندتان کم‌کم و در عین آرامش می‌تواند دنیای ناشناخته اطراف و حس و حال انسان‌های آن را درک کرده و از رفتار شما الگوبرداری کند.
۱۸ تا ۲۴ ماهگی
کودک نوپا با ورود به مرحله دیگری از زندگی شروع به پرورش نظریه ذهن می‌کند. یعنی، متوجه می‌شود دیگران هم درست مانند خودش دارای افکار، احساسات و اهدافی بوده و صاحب عقیده و ایده‌های متفاوتی هستند. کودک در این سن متوجه می‌شود که این افکار و ایده‌ها لزوما با نظرات او مطابقت ندارند. در سنین ۱۸ تا ۲۴ ماهگی، بچه‌ها با نگاه کردن به آینه تصویر خودشان را می‌شناسند و متوجه می‌شوند که منحصر به‌فرد و مجزا از دیگران هستند. آشنایی با ماهیت وجودی خود و دیگران به کودک این امکان را می‌دهد که برای ایده‌ها و احساسات خودش و دیگران احترام قائل باشد و آن‌ها را درک کند.
۳ تا ۵ سالگی
احساسات‌اش را توصیف و نام‌گذاری کنید
با توصیف و برچسب‌گذاری احساسات به فرزند خردسال‌تان کمک کنید تا عواطف خودش و دیگران را بشناسد. همچنین با بالا بردن سطح آگاهی او نسبت به نوع رفتار و زبان بدن به کودک‌تان یاد بدهید احساسات و عواطف آنی خود و اطرافیان‌اش را درک کند. برای مثال، می‌توانید به او بگویید: «دست‌هات رو مشت کردی و پاهات رو به زمین می‌کوبی. عصبانی شدی؟» به این ترتیب، به او کمک می‌کنید تا عواطف‌اش را بشناسد و آن‌ها را نام‌گذاری کند. با تکرار این روند، فرزندتان کم‌کم احساسات دیگران را هم تشخیص می‌دهد و با آن‌ها همدلی می‌کند.
داستان‌سرایی کنید
داستان‌سرایی از دیگر روش‌هایی است که به تقویت حس همدلی در کودک کمک می‌کند. برای این منظور، می‌توانید خودتان قصه‌گویی کنید، برایش کتاب بخوانید یا همراه با او کارتون ببینید. در عین حال، لازم است کاراکترهای قصه و واکنش‌های هر یک را تجزیه‌وتحلیل کرده و مفاهیمی مانند همدلی، مهربانی، نوع‌دوستی، کمک به دیگران و بسیاری موارد دیگر را برای فرزندتان تشریح کنید. مطرح کردن پرسش درباره حس‌وحال شخصیت‌های داستان از روش‌های خوبی است که به شناسایی احساسات کمک می‌کند. برای مثال درباره شخصیت اصلی داستان از فرزندتان بپرسید: «اول‌اش احساس کردی اون چطور بچه‌ایه؟ به نظرت شخصیت‌اش کم‌کم تغییر کرد؟»، «اگر می‌تونستی باهاش صحبت کنی چی می‌گفتی؟» یا «اگر به جای اون بودی چه حسی داشتی؟ در اون شرایط، دلت می‌خواست چی بشنوی؟»
دوستی با حیوانات را عادی‌سازی کنید
دوستی با حیوانات از روش‌های موثری است که به تقویت حس همدلی در کودک کمک می‌کند. اگر امکان نگهداری از حیوانات خانگی را ندارید، پیشنهاد می‌کنیم به‌طور منظم فرزندتان را به مراکزی ببرید که وظیفه رسیدگی به آن‌ها را برعهده دارند. در ضمن، برای پیشبرد این کار می‌توانید از دوستان یا اقوامی کمک بگیرید که حیوان خانگی دارند.
مرکز مراقبت بسازید
به اعتقاد روانشناسان، ایجاد یک «مرکز مراقبت» از روش‌های خوبی است که به تقویت حس همدلی در کودک کمک می‌کند. برای این منظور، می‌توانید یک جعبه خالی را در نظر بگیرید و داخل آن را با چسب زخم، چند عدد دستمال کاغذی و تعدادی اسباب‌بازی پر کنید. این جعبه را به نمادی برای همدلی فرزندتان تبدیل کرده و به او یاد بدهید در شرایط دشوار با استفاده از اجزاء آن به اطرافیان‌اش کمک کند. برای مثال، ممکن است بچه احساس کند یکی از اطرافیان‌اش ناراحت یا سرماخورده است. در این شرایط، او با دادن دستمال کاغذی یا اسباب‌بازی نشان می‌دهد که به احساسات طرف مقابل توجه کرده و قصد همدلی با او را دارد.
آموزش در لحظه را فراموش نکنید
برای تقویت حس همدلی در کودک لازم است به‌صورت منظم و لحظه‌ای به او درباره احساسات و عواطف خودش و دیگران آموزش دهید. برای مثال، اگر فرزندتان بدون اجازه یا به‌زور عروسک خواهر یا برادرش را گرفته، از او بپرسید: «به‌نظرت اون الان چه احساسی داره؟ اگه برادرت همین کار رو کرده بود، تو چه حسی داشتی؟ نگاه‌اش کن. به‌نظر ناراحت میاد. به جای این‌که عروسک‌اش رو بی‌اجازه برداری چی‌کار می‌تونستی بکنی؟» به این ترتیب، شما به فرزندتان آموزش می‌دهید که قبل از انجام هر کاری، احساسات و عواطف دیگران را هم در نظر بگیرد و بهترین رفتار ممکن را پیش بگیرد.
۵ تا ۷ سال
با فرزندتان بازی کنید
آموزش در حین بازی، یکی از روش‌های موثری است که به تقویت حس همدلی در کودک و همچنین، توانایی درک و بیان عواطف پیچیده کمک می‌کند. برای مثال، به‌صورت نوبتی می‌توانید با تغییر حالت چهره خود احساسات گوناگون را نشان دهید. سپس، هر یک از شما باید حس مورد نظر را حدس بزند. اگر پاسخ فرزندتان درست بود با طرح چند سوال می‌توانید به تجزیه‌وتحلیل آن حس کمک کنید. برای مثال، درباره ناراحتی می‌توانید از کودک سوال کنید: « چه وقت‌هایی احساس ناراحتی می‌کنی؟»، «وقتی ناراحتی، چه چیزی باعث بهتر شدن حالت می‌شه؟» یا «وقتی دیگران ناراحت هستن چطوری می‌تونیم بهشون کمک کنیم؟»
از تصاویر استفاده کنید
برای تقویت حس همدلی در کودک می‌توانید از عکس‌ها و تصاویر کمک بگیرید. با این تمرین، فرزندتان به‌تدریج می‌تواند پیچیده‌ترین عواطف و احساسات‌اش را هم شناسایی و نام‌گذاری کند. پیشنهاد می‌کنیم، در حین انجام این کار درباره احساسات مختلف برای کودک‌تان صحبت کنید و از او بپرسید که آیا تاکنون چنین حسی را تجربه کرده است؟ سپس، می‌توانید گوشه‌ای از تجربیات شخصی خودتان را هم با بچه به‌اشتراک بگذارید تا متوجه شود که بزرگسالان هم به‌صورت روزمره با این احساسات دست‌وپنجه نرم می‌کنند. یادتان باشد، بیان تجربیات اصلا به‌معنای درد دل کردن با کودک نیست.
از تنوع با روی باز استقبال کنید
برای تقویت حس همدلی در کودک، ابتدا لازم است احترام به خود و دیگران را به او آموزش دهید. انجام این کار، از طریق استقبال از تنوع افکار و ایده‌ها و همچنین، ایجاد فرصت مناسب برای بازی و همنشینی با کودکان گوناگون امکان‌پذیر خواهد بود. برای این منظور، خوب است به فرزندتان کمک کنید دوستان‌اش را از میان نژادها، اقوام، موقعیت‌های اجتماعی و جنسیت‌های مختلف انتخاب کند. در عین حال، با استفاده از انواع وسایل کمک آموزشی مانند کتاب، فیلم و کارتون می‌توانید به کودک کمک کنید که به‌جای تفاوت‌ها بر شباهت‌ها و نقاط مشترک‌اش با دیگران تمرکز کند.
مشاهده رفتار دیگران را جدی بگیرید
برای تقویت حس همدلی در کودک لازم است به او یاد بدهید رفتار دیگران را مشاهده کند و با توجه به زبان بدن آن‌ها احساسات‌شان را حدس بزند. برای مثال، می‌توانید به او بگویید: «اون بچه رو می‌بینی که سرش پایینه و شونه‌هاش آویزونه. فکر می‌کنم ناراحته. به‌نظرت علت‌اش چیه؟»
به فرزندتان کمک کنید حد و مرزها را بشناسد
فرزند شما روز به روز بزرگ‌تر می‌شود و نقش‌های اجتماعی پیچیده‌تری را به‌عهده می‌گیرد. بنابراین، لازم است معنای درست همدلی را بداند و به یاد داشته باشد که نمی‌تواند تمام مشکلات و نیاز‌های اطرافیان‌اش را برطرف کند. به‌علاوه، باید یاد بگیرد که اجازه ندارد در هر مسئله‌ای دخالت کند و همچنین، برای خوشحال کردن دیگران به‌هیچ عنوان نباید به هر خواسته‌ای جواب مثبت بدهد. از همه مهم‌تر این‌که فرزندتان باید حد و مرزهای خودش را هم به دیگران بشناساند و اجازه ندهد هیچ فردی به بهانه همدلی، احترام و محدودیت‌های او را زیر پا بگذارد.
۷ تا ۹ سال
فرزندتان را در بحث‌های جدی مشارکت دهید
برای تقویت حس همدلی در کودک ۷ تا ۹ ساله، درست مانند موارد قبل لازم است با فرزندتان درباره احساسات و عواطف خودش و دیگران صحبت کنید. تنها تفاوت‌اش این است که با بالا رفتن سن بچه می‌توانید کم‌کم احساسات پیچیده‌تر را نیز به او معرفی کرده و راهکارهای همدلی با دیگران را در ابعاد وسیع‌تری بررسی کنید.
فرزندتان را به شرکت در بازی‌های گروهی ترغیب کنید
شرکت در بازی‌های گروهی و گسترش تعاملات اجتماعی از موثرترین روش‌های تقویت حس همدلی در کودک است. در خلال این فعالیت‌ها، فرزندتان می‌تواند احساسات مثبت، سازنده و پیچیده‌ای مانند دوستی، مهربانی، هم‌فکری و همچنین، سازش‌پذیری و احترام متقابل را یاد بگیرد.
۹ تا ۱۱ سال
فرزندتان را در دوره‌های بازیگری ثبت‌نام کند
اگر فرزندتان به تئاتر و بازیگری علاقه دارد، می‌توانید او را در دوره‌هایی ثبت‌نام کنید که به همین منظور راه‌اندازی شده‌اند. به این ترتیب، علاوه بر ایجاد فرصتی مناسب برای سرگرم کردن‌اش این امکان را به او می‌دهید که خودش را در قالب دیگران تصور کند و احساسات و عواطف‌شان را بهتر بشناسد.
۱۲ سال به بالا
از اتفاقات و اخبار روزانه کمک بگیرید
در این سنین، برای تقویت حس همدلی در کودک می‌توانید از به‌اشتراک گذاری رویداد‌ها و وقایع روزانه کمک بگیرید. با این حال، پیشنهاد می‌کنیم تعادل را رعایت کنید و فرزندتان را بیش از اندازه در معرض خبرهای ناگوار قرار ندهید. در هنگام مرور حوادث اجتماعی خوب است سوالاتی از این قبیل را مطرح کنید: «کسانی که درگیر این اتفاق شدن الان چه حسی دارن؟»، «اگر در شرایط مشابهی بودی، چه احساسی داشتی؟» یا «فکر می‌کنی کمکی از دست ما برمیاد؟»
داوطلب شدن در امور خیریه را به فرزندتان آموزش دهید
مشارکت در امور خیریه از روش‌های موثری است که به تقویت حس همدلی در کودک کمک می‌کند. به این ترتیب، فرزندتان می‌تواند دنیایی فراتر از فضای خانواده را بشناسد و در بهبود زندگی خود و افراد جامعه‌اش سهیم باشد.
صبور باشید
تقویت حس همدلی در کودک نیازمند صرف زمان و انرژی زیادی است. در واقع، همدلی مهارت پیچیده‌ای است که به‌تدریج و با به‌کارگیری تکنیک‌های مختلفی در فرزندتان رشد می‌کند و درست مانند او به بلوغ می‌رسد. بنابراین، لازم است در این مسیر به‌اندازه کافی صبور باشید و کودک را همراهی کنید.
راهکارهای کلی برای تقویت حس همدلی در کودک
• برای تقویت حس همدلی در کودک لازم است والدین هم با فرزندشان همدلی داشته باشند. برای مثال، اگر کودک از حیوان به‌خصوصی می‌ترسد به او بگوید: «متوجهم که ازش می‌ترسی. اما سگ خوبی به‌نظر میاد. خب، البته، صدای پارس‌اش خیلی بلنده. دستت رو بده به من تا یه‌خورده آورم‌تر بشی»
• به فرزندتان یاد بدهید در مواقع نیاز با اقدامات مناسب به کاهش استرس و ناراحتی اطرافیان و دوستان‌اش کمک کند. برای مثال، اگر دوست‌اش زمین خورده و گریه می‌کند، دست‌اش را بگیرد و با او همدلی کند.
• کودکان دائما از والدین‌شان الگوبرداری می‌کنند. بنابراین، لازم است خودتان هم در معاشرت با دوستان و آشنایان‌تان فرد همدل و مهربانی باشید.
• همواره احساسات فرزندتان را بپذیرید و هرگز آن‌ها را انکار نکنید. یعنی، هنگامی که ناراحت، نا‌امید یا عصبانی است او را درک کرده و به‌جای پیدا کردن راهکاری فوری برای حل مشکلات‌اش با او همدلی کنید. این فرصت را در اختیار کودک قرار دهید که بتواند با احساسات‌اش کنار بیاید و راه غلبه بر آن‌ها را شخصا پیدا کند. واضح است که در صورت لزوم باید با او هم‌فکری کنید.
• اگر احساس می‌کنید فرزندتان به یکی از همکلاسی‌ها یا دوستان‌اش علاقه‌ای ندارد، به‌جای تلاش برای بهبود رابطه آن‌ها لازم است دلایل این موضوع را از او بپرسید. هرگز کودک را با زور و اجبار به برقراری ارتباط با دیگران ترغیب نکرده و به او یاد بدهید عواطف‌اش را بشناسد و آن‌ها را مدیریت کند.
سخن آخر
در این مطلب، تلاش کردیم برایتان از روش‌هایی بگوییم که تقویت حس همدلی در کودک را امکان‌پذیر می‌کنند. نظر شما چیست؟ شما چگونه این حس را در فرزندتان تقویت می‌کنید؟ خوشحال می‌شویم تجربه‌های و دیدگاه‌های خود را در بخش «نظرات کاربران» با ما و دیگر خوانندگان به‌اشتراک بگذارید.
