به عنوان والدین، یکی از مهم‌ترین وظایف شما این است که فرزندتان را به‌خوبی تربیت کنید. انجام این کار با روش‌های تشویقی و تنبیهی گوناگونی امکان‌پذیر است. در این مطلب، قصد داریم بهترین روش‌های تنبیه کودک و استراتژی‌های مناسب برای برقراری انضباط موثر و سالم را به شما معرفی کنیم. پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.
منظور از بهترین روش‌های تنبیه کودک چیست؟
آشنایی با بهترین روش‌های تنبیه کودک به شما کمک می‌کند سالم‌ترین راهکارها را برای حذف یا کاهش رفتارهای نامناسب و ایجاد یا افزایش عادات مناسب در فرزندتان پیدا کنید. برای این منظور، گاهی لازم است از محرک‌های منفی استفاده کنید تا بچه از تکرار رفتار ناخوشایندش چشم‌پوشی کند. در مواردی هم با ارائه محرک‌های مثبت می‌توانید رفتارهای خوب کودک را تشویق کنید. تکرار این فرآیند، به‌تدریج در تربیت فرزندتان به بهترین شکل ممکن تاثیرگذار خواهد بود.
تنبیه مثبت چیست؟
برای آگاهی از بهترین روش‌های تنبیه کودک ابتدا لازم است مفهوم «تنبیه مثبت» را بشناسید. تنبیه مثبت یکی از مناسب‌ترین روش‌هایی است که علاوه بر تقویت رفتارهای خوشایند و ایجاد نظم و انضباط فکری و عملکردی موجب بهبود روابط والدین و فرزندان هم می‌شود. یعنی، در هنگام مشاهده رفتار ناخوشایند، به‌جای سرزنش کودک لازم است با استفاده از استراتژی‌های مثبت و غیر آزاردهنده فرزندتان را توجیه کنید که کارش اشتباه بوده و در صورت تکرار این خطا برخی از مزایای مهم را از دست می‌دهد. این روند، به‌تدریج کودک را به استفاده از جایگزین‌های مناسب هدایت می‌کند.
تنبیه منفی چیست؟
تنبیه منفی اصطلاحی است که برای مجازات حذف یا محرومیت در نظر گرفته شده است. به‌کارگیری این استراتژی به معنای آن است که در صورت مشاهده رفتار ناپسند، کودک را از یکی از فعالیت‌ها یا موقعیت‌های مورد علاقه‌اش محروم می‌کنید. به این ترتیب، به‌تدریج فرزندتان شرطی می‌شود و یاد می‌گیرد که انجام یا تکرار بعضی از رفتارها می‌تواند ریسک از دست دادن مزایا را افزایش دهد.
تنبیه ناسالم چیست؟
برای به‌کارگیری بهترین روش‌های تنبیه کودک لازم است شیوه‌های تنبیه ناسالم را هم بشناسید تا از انجام آن‌ها اجتناب کنید. کارهایی از قبیل فریاد زدن، ناسزاگویی، کتک زدن و بددهنی و توهین از روش‌های تنبیهی ناسالمی هستند که به تربیت کودک کمک نمی‌کنند؛ بلکه می‌توانند مشکلات بسیار پیچیده روحی، روانی، اجتماعی و جسمانی را برای او ایجاد کنند. براساس مطالعات، بچه‌هایی که با روش ناسالم تنبیه می‌شوند بیش از دیگر همسالان‌شان در معرض خطر ابتلا به افسردگی، اضطراب، بیماری‌های قلبی، ترک تحصیل، مصرف مواد مخدر و خودکشی قرار می‌گیرند.
هدف از تنبیه کردن کودک چه باید باشد؟
یادتان باشد، تنبیه کردن یک عمل کاملا تربیتی از نوع بازدارنده است و هرگز نباید به قصد تحقیر و ترور شخصیت کودک انجام شود. یعنی، هدف از انجام این کار نابود کردن احساس امنیت روانی و تخریب اعتماد به‌نفس بچه نیست؛ بلکه هدف اصلی این است که او رفتار نادرست‌اش را بشناسد و با پیامدهای منطقی آن روبه‌رو شود تا به‌تدریج یاد بگیرد که دیگر آن عمل را تکرار نکند و رفتار مناسبی را جایگزین آن کند.
بهترین روش‌های تنبیه کودک باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد؟
۱. هرگز در مقابل دیگران کودک را تنبیه نکنید
یکی از بهترین روش‌های تنبیه کودک این است که از سرزنش کردن او در مقابل دیگران اجتناب کنید. در غیر این‌صورت، این اقدام تربیتی موجب سرخوردگی، از بین بردن اعتماد به‌نفس و کاهش عزت نفس فرزندتان می‌شود و تاثیر بسیار مخربی را بر روان و شخصیت او می‌گذارد.
۲. تنبیه باید با سن‌وسال و میزان درک کودک متناسب باشد
روش‌های تنبیهی تنها در صورتی می‌توانند اثرگذار و سازنده باشند که متناسب با سن، میزان درک، شرایط فیزیکی و شرایط روحی فرزندتان تعیین شوند.
۳. تنبیه هرگز نباید تحقیرآمیز و انتقام‌جویانه باشد
یکی از بهترین روش‌های تنبیه کودک این است که هرگز حالت تحقیرآمیز و انتقام‌جویانه نداشته باشد. در غیر این‌صورت، نه تنها تاثیر مثبتی بر عملکرد فرزندتان نمی‌گذارد، بلکه واکنش‌های منفی و پرخاشجویانه را در نهاد او پایه‌گذاری می‌کند. نهایتا، این روند موجب به‌وجود آمدن اختلالات و مشکلات روانی و رفتاری متعددی در کودک می‌شود.
۴. تنبیه باید با ارائه راهکار جایگزین همراه باشد
به‌کارگیری بهترین روش‌های تنبیه کودک موجب بازداشتن او از انجام رفتار نادرست و ارائه راهکار و رفتار جایگزین می‌شود. این روند به‌تدریج می‌تواند به بهبود عملکرد فرزندتان کمک کند. بسیاری از والدین فقط فرزندشان را از انجام کاری نهی می‌کنند. این روش به‌تنهایی کارایی چندانی ندارد. چرا که بچه متوجه نمی‌شود برای دستیابی به خواسته‌اش از چه روش‌های مثبتی می‌تواند استفاده کند. در نتیجه، ممکن است یک رفتار نادرست دیگر را جایگزین عملکرد قبلی کند.
۵. هدف از تنبیه باید روشن باشد
تنبیه هدفمند یکی از بهترین روش‌های بازدارنده و اثربخشی است که به یادگیری رفتارهای مثبت کمک می‌کند. منظور این است که در هنگام تنبیه کودک باید روی یکی از رفتارهای به‌خصوص او تمرکز کنید و دلیل این کار را هم برایش شرح دهید. تنبیه بدون هدف نه‌تنها عادات منفی کودک را برطرف نمی‌کند، بلکه ممکن است او را دچار سردرگمی و پرخاش کند.
۶. تنبیه نباید عواطف کودک را جریحه‌دار کند
تربیت کردن کودک کار بسیار دشواری است. در این روند، برخی از پدرها و مادرها از شدت عصبانیت ممکن است از واژه‌ها یا عباراتی استفاده کنند که برای یک عمر در ذهن کودکان حک می‌شوند و تاثیر مخرب و پایداری را به‌جا می‌گذارند. یکی از بهترین روش‌های تنبیه کودک این است که زوایا و مسائل عاطفی را نشانه نگیرید و فقط روی اصلاح عادت یا رفتار ناپسند تمرکز کنید. برای مثال، گفتن جملاتی نظیر: «دیگه دوستت ندارم.»، «تو باعث خجالتی.» یا «کاش تو بچه من نبودی.» نه‌تنها سازنده نیست، بلکه موجب ایجاد اختلالات عاطفی و روانی بی‌شماری در کودک می‌شود.
۷. به حرف‌تان عمل کنید
یکی دیگر از بهترین روش‌های تنبیه کودک این است که اگر او را به محرومیت از چیزی یا کاری تهدید می‌کنید حتما باید به حرف‌تان عمل کنید. در غیر این‌صورت، فرزندتان دیگر اعتباری برای صحبت‌های شما قائل نبوده و رفتار ناپسندش را باز هم تکرار خواهد کرد.
۸. تنبیه باید منصفانه باشد
گاهی اوقات، ممکن است فرزندتان با گروهی از بچه‌های هم سن‌وسال در حال بازی یا تعامل باشد و رفتار ناپسندی از آن‌ها سربزند. در چنین مواردی، به‌سختی می‌توان یک نفر را مقصر دانست. یعنی، این یک عملکرد گروهی است که احتمالا همه کودکان به‌نوعی در آن نقش دارند. بنابراین، همگی به‌یک اندازه باید پیامدهای آن را تحمل کنند. برای مثال، وقتی چند کودک را درحال مشاجره و دعوا می‌بینید باید همه آن‌ها را از یک فعالیت سرگرم‌کننده محروم کنید. به این ترتیب، آن‌ها یاد می‌گیرند به روش‌های دیگری عصبانیت‌شان را بروز دهند تا دیگر از بازی و دیگر فعالیت‌های دلخواه‌شان محروم نشوند.
۹. تنبیه باید روی عملکرد کنونی کودک متمرکز باشد
هرگز برای فرزندتان پرونده‌سازی نکرده و او را به‌خاطر اشتباهات پیشین تنبیه نکنید. در غیر این‌صورت، او با خودش فکر می‌کند: «فرقی نداره چی‌کار می‌کنم؛ به‌هر حال، به‌خاطر کارهایی که قبلا کردم مجازات می‌شم.» با این روش، کودک نمی‌تواند میان رفتارهای کنونی و تنبیه اعمال شده ارتباط منطقی پیدا کند. این موضوع، باعث می‌شود که نتواند کار نامطلوب‌اش را درک کرده و از انجام آن اجتناب کند.
۱۰. تنبیه باید محترمانه باشد
مجازات محترمانه یکی از بهترین روش‌های تنبیه کودک است. منظور این است که در این روند باید ادب و احترام را رعایت کرده هرگز نباید از الفاظ زشت و توهین‌آمیز استفاده کنید. در غیر این صورت، روح و روان کودک را آزرده می‌کنید و به او اجازه می‌‌دهید بعدها همین واکنش را با خودتان داشته باشد. فراموش نکنید، قبل از هر چیز کودک رفتارهای خود شما را در زندگی الگو قرار می‌دهد. بنابراین، برای کمک به بهبود عملکرد او لازم است شما به بهترین شکل ممکن رفتار کنید.
۱۱. تنبیه نباید خشونت‌آمیز باشد
رفتارهای خشونت‌آمیزی مانند کتک زدن، داغ کردن، ایجاد درد و هراس، استفاده از فلفل و مواردی از این قبیل مصداق شکنجه و کودک‌آزاری هستند. این رفتارهای غیر انسانی علاوه بر مشکلات فیزیکی می‌توانند اختلالات روانی گوناگونی را برای فرزندتان ایجاد کنند. انجام این کارها، نه تنها رفتار کودک را به‌صورت اصولی اصلاح نمی‌کند بلکه او را به موجودی پرخاشگر، آزاردیده و در عین حال، آزارگر تبدیل می‌کند. به این ترتیب، او دیگر به‌هیچ عنوان برای شما احترامی قائل نبوده و بعدها عینا همین رفتارها یا رفتارهای به مراتب بدتر را با خود شما و دیگران تکرار خواهد کرد.
۱۲. استفاده از تکنیک توقف کوتاه یا تایم اوت (Time Out) را جدی بگیرید
توقف کوتاه یکی از بهترین روش‌های تنبیه کودک است که بدون اعمال خشونت فرصت فکر کردن، آرام شدن و متوقف کردن رفتار ناپسند را در اختیار فرزندتان قرار می‌دهد. تکرار این روند، به‌تدریج رفتار مناسب را در ذهن کودک نهادینه می‌کند.
روش تایم اوت (Time Out) کردن کودک چیست؟
همان‌طور که قبلا هم گفتیم، تایم اوت یا توقف کوتاه یکی از بهترین روش‌های تنبیه کودک است که علاوه بر متوقف کردن رفتار ناپسند، فرصت تفکر را در اختیار فرزندتان قرار می‌دهد. با این روش، شما علاوه بر تشریح اشتباهات کودک و ارائه راهکارهای جایگزین به او کمک می‌کنید تا درباره عملکرد نادرست‌اش فکر کرده و به مرور آن را اصلاح کند. براساس تحقیقات، این تکنیک را می‌توان از یک‌سالگی کودک به‌کار برد.
در طول مدت تایم اوت، فرزندتان باید برای مدت کوتاهی از شما و دیگر اطرافیان فاصله بگیرد و ضمن غلبه بر احساسات به رفتارش فکر کند. مدت زمان تایم اوت برای کودک یک‌ساله معادل یک دقیقه است و با بالا رفتن سن کودک به‌اندازه یک دقیقه به ازاء هر سال افزایش می‌یابد. یعنی، این مدت برای کودک دو ساله معادل ۲ دقیقه، برای کودک سه ساله معادل ۳ دقیقه است و به همین ترتیب ادامه می‌یابد.
نکات مهم درباره تایم اوت
- پیش از هر چیز لازم است قوانین و رفتارهای درست و نادرست را تعیین کرده و برای فرزندتان تشریح کنید. در غیر این صورت، او هرگز متوجه نخواهد شد که به چه دلیلی تنبیه می‌شود.
- با استفاده از زمان‌سنج، مدت تایم اوت را به‌دقت رعایت کنید تا پیروی از قوانین و جدی بودن شرایط را به فرزندتان بیاموزید.
- این تکنیک باید بلافاصله پس از انجام رفتار ناپسند اعمال شود. در غیر این صورت، کودک عملکردش را فراموش کرده و احساس می‌کند با او ناعادلانه رفتار شده است.
- در طول مدت زمان کوتاه تایم اوت هرگز نباید با کودک صحبت کنید و به‌شیوه مثبت یا منفی به او توجه نشان دهید.
- قبل از تایم اوت، لازم است با فرزندتان ارتباط چشمی برقرار کنید؛ خیلی کوتاه و در حد چند کلمه با او صحبت کرده و دلیل این تنبیه را برایش روشن کنید. صبر کنید تا کاملا آرام شود. به این ترتیب، به‌تدریج می‌تواند به روش استدلالی به جواب درست برسد.
- در صورت رعایت نکردن قوانین تایم اوت، لازم است این روش را دوباره تکرار کنید تا کودک روش پذیرش مقررات تنبیهی را یاد بگیرد.
- تحت هر شرایطی، آرامش‌تان را حفظ کنید و هرگز با فرزندتان مجادله نکنید. زیرا هدف از این قبیل روش‌های تربیتی آن است که کودک با نحوه تفکر، استدلال و رفتار درست آشنایی یابد.
- پس از به پایان رسیدن زمان تایم اوت، حتما از فرزندتان بخواهید بابت رفتار ناپسندش عذرخواهی کند. سپس، او را در آغوش بگیرید و به او یادآوری کنید که دوست‌اش دارید.
بهترین استراتژی‌های تربیتی کودک چیست؟
۱. الگوی خوب باشید
با لحن آرام و رفتار منطقی تفاوت میان رفتار درست و نادرست را به فرزندتان بیاموزید. در ضمن، باید خودتان هم الگوی مناسبی برای او باشید. به این ترتیب، کودک می‌تواند نمونه واضحی از عملکرد مناسب را در زندگی روزانه شما پیدا کند.
۲. محدودیت‌ها را تعیین کنید
با در نظر گرفتن سن کودک، قوانین واضح و ثابتی را تعیین کرده و باید و نبایدها را با دقت برای فرزندتان تشریح کنید. به این ترتیب، او به‌تدریج با مقررات تربیتی خانواده آشنا می‌شود.
۳. عواقب پیروی نکردن از قوانین را تشریح کنید
با لحنی آرام و در عین حال، قاطع با کودک صحبت کنید و پیامدهای رفتار نادرست را برای او شرح دهید. برای مثال، به کودک بگویید: «اگه اسباب‌بازی‌هات رو جمع‌وجور نکنی، اجازه نداری باقی روز رو باهاشون بازی کنی.» حتما روند انجام دستورات‌تان را پیگیری کنید. در صورت لزوم، عواقب تعیین شده را به‌طور کامل اعمال کنید و پس از چند دقیقه تسلیم خواست کودک نشوید. یادتان باشد، هرگز و تحت هیچ شرایطی نباید کودک را از نیازهای ضروری مانند یک وعده غذایی محروم کنید.
۴. گوش شنوا داشته باشید
لازم است به فرزندتان اجازه صحبت کردن بدهید و قبل از تنبیه و اعمال محرومیت حرف‌های او را تمام و کمال بشنوید. در بسیاری از مواقع، انجام این کار به درک رفتارها و تعیین محدودیت‌های لازم کمک می‌کند.
۵. مراقب الگوهای تکراری باشید
گاهی اوقات، ممکن است الگوهای ناپسند رفتاری مانند حسادت یا دروغ‌گویی را به‌صورت تکراری در فرزندتان مشاهده کنید. در چنین مواردی، به‌جای این‌که فقط روی عواقب و محدودیت‌ها تمرکز کنید با فرزندتان حرف بزنید و در صورت لزوم از مشاور کمک بگیرید.
۶. به فرزندتان توجه کنید
توجه کردن یکی از قوی‌ترین ابزارهایی است که به تقویت رفتارهای خوب، کاهش رفتارهای بد و بهبود نظم و انضباط کمک می‌کند. یادتان باشد، همه بچه‌ها به توجه و محبت پدر و مادرشان نیاز دارند.
۷. تشویق کنید
با تمرکز بر روی رفتارهای خوب کودک و با استفاده از روش‌های تشویقی، فرزندتان می‌تواند تفاوت میان خوب بد را تشخیص دهد. بنابراین، به کلیه اعمال مثبت او توجه کرده و حتی کارهای خیلی کوچک را هم تحسین کنید. برای تاثیرگذاری بیشتر، لازم است مشخصا یادآوری کنید که درباره کدام کارش صحبت می‌کنید. برای مثال، می‌توانید بگویید: «آفرین. چه کار خوبی کردی که به‌موقع اسباب‌بازیت رو کنار گذاشتی.» یا «آفرین. اتاقت رو خیلی خوب مرتب کردی.»
۸. نادیده بگیرید
واقعا نیازی نیست به همه رفتارهای کودک واکنش نشان دهید. گاهی اوقات، می‌توانید بعضی از کارهای بد او را نادیده بگیرید. البته، این به شرطی است که رفتار خطرناکی از او سر نزند و هیچ خطری خودش یا دیگران را تهدید نکند. نادیده گرفتن بعضی از رفتارهای نادرست می‌تواند راهکاری موثر برای جلوگیری از آن‌ها و آشنا شدن کودک با پیامدهای طبیعی اعمال‌اش باشد. برای مثال، فرض کنید کودک از روی عمد بیسکوئیت‌اش را زمین می‌اندازد؛ طبیعی است که به‌زودی دیگر هیچ بیسکوئیتی برای خوردن نخواهد داشت. یا تصور کنید، فرزندتان اسباب‌بازی‌هایش را پرت می‌کند؛ چیزی نمی‌گذرد که اسباب‌بازی محبوبش می‌شکند و او دیگر نمی‌تواند با آن بازی کند. بنابراین، طولی نمی‌کشد که یاد می‌گیرد کلوچه‌هایش را رها نکند و مراقب اسباب‌بازی‌هایش باشد.
۹. برنامه‌ریزی کنید
به‌عنوان والدین و برحسب تجربه احتمالا به‌خوبی موقعیت‌های دردسرساز را می‌شناسید و می‌دانید فرزندتان در چه شرایطی ممکن است رفتارهای نامناسبی را نشان دهد. بنابراین، قبل از قرار گرفتن در چنین موقعیتی حتما با کودک صحبت کرده و از نظر ذهنی او را آماده کنید. با دقت انتظارات‌تان را برایش شرح دهید و به او بگویید که چگونه باید رفتار کند.
۱۰. کودک را سرگرم کنید
گاهی اوقات، رفتار نامناسب بچه‌ها از بی‌حوصلگی ناشی می‌شود. بنابراین، اگر احساس کردید ممکن است بدرفتاری را شروع کند برای او یک فعالیت سرگرم‌کننده در نظر بگیرید و حواسش را پرت کنید. به این ترتیب، به‌آرامی رفتار ناپسندش را متوقف کرده و ذهن فرزندتان را به سمت‌وسوی دیگری معطوف می‌کنید.
سخن آخر
در این مطلب، تلاش کردیم بهترین روش‌های تنبیه کودک را به شما معرفی کنیم و برخی از مناسب‌ترین استراتژی‌های تربیتی را با شما به‌اشتراک بگذاریم. نظر شما چیست؟ شما برای اصلاح رفتارهای نادرست فرزندتان از چه تکنیک‌هایی استفاده می‌کنید؟ ممنون می‌شویم دیدگاه‌ها و تجربیات‌تان را در بخش «نظرات کاربران» با ما و دیگر خوانندگان در میان بگذارید.
