در این مطلب، علاوه بر معرفی تکنیک‌های داستان‌سرایی و مطالب مربوط به آن قصد داریم ببینیم قصه درمانی چیست و چه مزایایی دارد؟ اگر شما هم دوست دارید این روش را روی فرزندتان امتحان کنید، پیشنهاد می‌کنیم خواندن این مقاله را از دست ندهید.
همه ما با قصه‌گویی و داستان‌سرایی آشنایی داریم. بیشتر مردم بخش قابل توجهی از آموخته‌های خودشان را از طریق شنیدن قصه‌ها کسب می‌کنند و اغلب تجربه‌های‌شان را به‌وسیله داستان‌سرایی با دیگران به‌اشتراک می‌گذارند. این روش خصوصا برای بچه‌ها جذاب‌تر است و تاثیر بیش‌تری بر آن‌ها دارد. از طریق قصه‌گویی بچه‌ها با دنیای اطراف و ویژگی‌های شخصیتی خودشان آشناتر می‌شوند و مناسب‌ترین واکنش‌های مربوط به هر موقعیتی را یاد می‌گیرند.
قصه درمانی چیست؟
در پاسخ به سوال قصه درمانی چیست باید گفت، این روش یکی از راهکارهای غیر سرزنش‌گراست که از طریق داستان‌سرایی به کودکان کمک می‌کند با مشکلات‌شان آشناتر شوند؛ آن‌ها را بپذیرند؛ و به‌دنبال راهی برای برطرف کردن‌شان باشند.
بچه‌ها وقتی قصه‌ای را گوش می‌کنند معمولا خودشان را به‌جای شخصیت اصلی داستان تصور کرده و با او هم‌ذات پنداری می‌کنند. در خلال شنیدن یک داستان، کودک به‌نوعی همان رویدادها و تعاملات را تجربه می‌کند و به تجربیاتش معنا می‌بخشد. این موضوع، روی جهان‌بینی بچه‌ها و برداشت‌شان از عملکرد خودشان تاثیر می‌گذارد.
قصه درمانی برای اولین بار در دهه ۸۰ میلادی به‌وسیله دو روان درمانگر مقیم نیوزیلند با نام‌های مایکل وایت و دیوید اپستون پایه‌گذاری شد. در این روش، باور عمومی این است که هویت و ادراک فردی همه مردم به‌ویژه بچه‌ها از تعداد زیادی روایت به‌هم پیوسته تشکیل شده است.
برخی از این داستان‌ها ممکن است مفید و برخی دیگر غیر مفید باشند؛ با این حال، همه آن‌ها می‌توانند تاثیر عمیقی بر سلامت روان و روابط کودکان داشته باشند. با کمک قصه درمانی، ابزارهای مفیدی در اختیار بچه‌ها قرار می‌گیرد تا به کمک آن‌ها به روشی متعادل‌تر و دلسوزانه‌تر با خودشان آشنایی یافته و راهکارهای مناسب برای مقابله با مشکلات‌شان را بشناسند.
مهم‌ترین تاثیرات قصه درمانی چیست؟
ارائه یک الگوی مثبت از مهم‌ترین تاثیرات قصه‌درمانی است. داستان‌سرایی هدفمند نه تنها فرزندتان را سرگرم می‌کند، بلکه با ارائه یک الگوی سازنده به او کمک می‌کند خیالبافی کند. از طریق خیالبافی بچه‌ها می‌توانند بایدها و نبایدهای برگرفته از داستان را در ذهن‌شان مرور کنند. در عین حال، با شنیدن قصه‌های ارزشمند کودکان می‌توانند بهترین نسخه خودشان را در رویا بازسازی کرده و برای رسیدن به آن تلاش کنند.
به‌وسیله داستان‌سرایی، شما به‌طور غیر مستقیم می‌توانید نکات مثبت شخصیتی را به فرزندتان آموزش دهید. با توجه به تمایل بچه‌ها برای مجسم کردن خودشان در نقش قهرمان داستان، آن‌ها به‌تدریج یاد می‌گیرند مثل او رفتار کنند. برای مثال، فرض کنید قهرمان داستان شما کودکی است که تکالیفش را به‌موقع انجام می‌دهد؛ به پدر و مادرش احترام می‌گذارد؛ دروغ نمی‌گوید؛ و قلدری نمی‌کند. به این ترتیب، کودک شما به مرور زمان خودش را در قالب شخصیت اصلی قصه تصور کرده و سعی می‌کند رفتارهای خوب او را تکرار کند.
قصه درمانی یکی از بهترین روش‌هایی است که به برطرف کردن بعضی از رفتارهای ناپسند کودکان مانند دزدی، لجبازی، خجالتی بودن و پرخاشگری کمک می‌کند. در مجموع، اصلی‌ترین تاثیرات قصه درمانی عبارتند از:
- کمک به شناخت دنیای اطراف
- کمک به شناخت رفتارها و مشکلات شخصی و اجتماعی
- کمک به برقراری ارتباط بهتر با دیگران
- کمک به ارائه واکنش‌های درست در موارد مشابه
- آشنایی با مفاهیم مهمی نظیر احترام به حقوق حیوانات، احترام به حقوق همه انسان‌ها، برابری‌خواهی و آشنایی و احترام به حریم خصوصی خود و دیگران
- آشنایی با صفات ارزشمندی مانند صداقت، راستگویی، مهربانی، آرامش، مسئولیت‌پذیری و درستکاری
- تاکید بر موضوعات مهمی مانند ضرورت مراقبت از خود و مقابله با رفتارهای آسیب‌زننده دیگران
موثرترین روش داستان‌سرایی برای قصه درمانی چیست؟
۱. تعریف کردن داستان‌های قهرمان محور
در بیشتر داستان‌های تاثیرگذار یک شخصیت مثبت و یک شخصیت منفی را می‌توان دید که با هم نبرد می‌کنند. معمولا داستان تا جایی پیش می‌رود که قهرمان اصلی بتواند دشمنش را شکست بدهد و راه مقابله با او را پیدا کند. قهرمان داستان ممکن است یک بچه خوب یا یک ابرقهرمان باشد. دشمن هم ممکن است یک فرد خبیث، یک بیابان بی‌آب و علف، رویاهای برآورده نشده یا حتی ترس‌های درونی و سرخوردگی‌های شخصیت اول داستان باشد. در واقع، نحوه برخورد شخصیت اصلی با مشکلات یا ضد قهرمان‌های قصه، مهم‌ترین موضوعی است که پیام اصلی را به بچه‌ها منتقل می‌کند. به این ترتیب، بچه‌ها در رویاهای‌شان خود را به‌جای شخصیت محوری می‌گذارند و روش برخورد با مشکلات را به‌صورت ذهنی تمرین می‌کنند و یاد می‌گیرند.
۲. تعریف کردن داستان‌های چالش محور
داستان‌های چالش‌محور همان‌طور که از نام‌شان پیداست معمولا یک موقعیت دشوار و چالش‌آفرین را ترسیم کرده و از این طریق، روش‌های رویارویی با آن را معرفی می‌کنند. برای مثال، قصه‌گویی درباره کودکی که با مشکلات عاطفی یا مالی ناشی از جدایی والدینش دست‌وپنجه نرم می‌کند برای کودکان طلاق ارزشمند بوده و به آن‌ها کمک می‌کند با این چالش آسان‌تر کنار بیایند.
۳. تعریف کردن داستان‌های کلی‌نگر
بهتر است داستان‌های روایت شده در طول قصه درمانی از جزئیات کم‌تری برخوردار باشند. وجود جزئیات زیاد، ذهن بچه‌ها را درگیر کرده و حواس‌شان را از پیام اصلی داستان پرت می‌کند. برای مثال، فرض کنید برای کمک به بهبود رفتارهای پرخاشگرانه فرزندتان یا انتقال یک پیام مثبت، داستانی را برایش تعریف می‌کنید؛ احتمالا برای جذاب‌تر شدن قصه، شخصیت اصلی را با یک دوچرخه قرمز ترسیم می‌کنید؛ این‌جاست که حواس بچه از جریان اصلی داستان پرت می‌شود و به خیال‌پردازی درباره یک دوچرخه قرمز می‌پردازد.
۴. تعریف کردن داستان‌های ساده
تاثیر قصه درمانی تا اندازه زیادی به ساده بودن زبان و لحن داستان مربوط است. بنابراین، اگر می‌خواهید بهترین نتیجه ممکن را بگیرید، لازم است داستان‌ها را به شکلی بسیار ساده برای بچه‌ها تعریف کنید. در واقع، لازم است به‌گونه‌ای داستان‌سرایی کنید که انگار در حال حرف زدن با بچه‌ها هستید.
۵. زنده کردن داستان از طریق تصویرسازی
احتمالا متوجه شده‌اید که بیشتر کتاب‌های بچه‌ها دارای تصاویر جذاب و رنگارنگ هستند. از طرف دیگر، بهترین و موفق‌ترین داستان‌های دنیا همیشه به فیلم و انیمیشن تبدیل می‌شوند. در اصل، تصاویر از قدرت بسیار زیادی برخوردارند و می‌توانند داستان‌ها را زنده کنند. تصویرسازی یکی از بهترین روش‌هایی است که اثربخشی قصه‌ها را بیشتر می‌کند و به آن‌ها جان می‌دهد. با توجه به آن‌چه گفته شد، حتی اگر یک داستان یا خاطره شخصی را هم تعریف می‌کنید، بهتر است با حرکات دلنشین و ترفندهای مختلف، تصویر کاملی را از وقایع در ذهن بچه‌ها ترسیم کرده و از این طریق، اثربخشی قصه را عمیق‌تر کنید.
۶. شخصی‌سازی داستان
شخصی‌سازی داستان یکی از بهترین روش‌هایی است که به قصه درمانی کمک می‌کند. برای این منظور، خوب است در هنگام داستان‌سرایی برای کودکان از اتفاقات و افراد واقعی استفاده کنید؛ حتی می‌توانید ضعف‌ها، ترس‌ها و مشکلات خودتان را در قالب یک قصه جذاب بازگو کنید. انجام این کار به فرزندتان کمک می‌کند با شخصیت‌های داستان هم‌ذات‌پنداری بیش‌تری داشته و با رویدادهایش ارتباط بهتری برقرار کند.
۷. تعریف کردن داستان‌های غافلگیر کننده
داستانی که غافلگیر کننده نباشد معمولا حوصله بچه‌ها را سر می‌برد. در هنگام روایت یک قصه بهتر است شخصا کمی غافلگیری را هم به آن اضافه کرده یا کتاب‌هایی را برای بچه‌ها انتخاب کنید که با یک سورپرایز خوب یا بد همراه هستند. در این صورت، ذهن فرزندتان درگیر قصه می‌شود و پیام داستان را به شکلی عمیق دریافت می‌کند.
انواع تکنیک‌های قصه درمانی چیست؟
جمع‌آوری و چیدمان اجزاء داستان
در روند قصه درمانی لازم است اجزاء داستان بسته به موضوع مورد نظر با دقت کافی انتخاب شوند و به‌صورت یک داستان معنی‌دار و باورپذیر در کنار هم قرار گیرند. این فرآیند به بچه‌ها کمک می‌کند صدای خود را بیابند و رویدادهای زندگی و مفاهیم آن را بررسی کنند. با شکل‌گیری قصه، کودک در واقع ناظر داستان خودش می‌شود و از این طریق، مشکلاتش را شناسایی کرده و برای برطرف کردن‌شان تلاش می‌کند.
تجسم بخشیدن (Externalization)
بیرونی‌سازی، عینی کردن یا تجسم بخشیدن به داستان زندگی کودکان یکی از بهترین روش‌هایی است که به آن‌ها کمک می‌کند به‌عنوان یک ناظر از بیرون خودشان را تماشا کنند. با استفاده از این راهکار، بچه‌ها می‌توانند به‌عنوان سوم شخص شاهد رفتارهای ناخواسته یا مشکلات درونی خود باشند و به‌تدریج برای بهبود شرایط و تغییر رفتارها تلاش کنند.
واسازی یا ساخت‌گشایی (Deconstruction)
واسازی یا ساخت‌گشایی یکی از روش‌هایی است که به کشف پیش‌فرض‌های موجود در داستان کمک کرده و باورهای تازه‌ای را جایگزین می‌کند. در این روش، معمولا به بچه‌ها کمک می‌شود داستان را به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم کنند؛ مشکل اصلی را پیدا کنند؛ و راه‌های مقابله با آن را بشناسند. با کمک ساخت‌گشایی، کودکان ابتدا در مورد خودشان و مشکلات‌شان جمله‌سازی می‌کنند. برای مثال، می‌گویند: «من بداخلاقم.» یا «من بی‌عرضه‌ام.». در مرحله بعد، راوی یا درمانگر به آن‌ها کمک می‌کند قصه را به اجزاء کوچک‌تری تقسیم‌بندی کرده و راهکار مناسب را برای برطرف کردن مشکل پیدا کنند.
نتیجه‌گیری منحصر به‌فرد
روایت داستان‌هایی با نتیجه‌گیری منحصربه‌فرد، تغییرپذیر و مناسب با موقعیت شنونده، از بهترین روش‌هایی است که بر نحوه تصمیم‌گیری، رفتارها، تجربه‌ها و روابط بچه‌ها تاثیر می‌گذارد. به این ترتیب، کودکان نه تنها مشکلات‌شان را به چالش می‌کشند، بلکه می‌توانند دیدگاه‌شان را هم درباره آن‌ها گسترش دهند.
قصه درمانی به رفع چه مشکلاتی کمک می‌کند؟
- اضطراب
- وابستگی بیش از اندازه
- اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
- افسردگی
- انواع اختلالات اشتها
- سوگواری
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
مزایای قصه درمانی چیست؟
- با بچه‌ها محترمانه رفتار می‌شود و تلاش آن‌ها برای مقابله با چالش‌های شخصی، مورد حمایت و پشتیبانی قرار می‌گیرد.
- نه تنها هیچ‌کس بچه‌ها را سرزنش نمی‌کند، بلکه به آن‌ها یاد داده می‌شود که از سرزنش دیگران اجتناب کنند.
- روی تغییر رفتارهای ناپسند و برطرف کردن مشکلات موجود تمرکز می‌شود.
- هیچ‌کس به‌عنوان یک موجود همه‌چیزدان برای بچه‌ها سخنرانی نمی‌کند. در عوض، راوی یا همان روان‌درمانگر و کودکان در کنار هم، به‌طور مساوی و در قالب همکاری متقابل، تلاش می‌کنند اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری کنند؛ داستانی را روایت کنند؛ و از طریق آن، مشکلات‌شان را بشناسند و راهکارهای مقابله با آن‌ها را پیدا کنند.
- از طریق قصه‌درمانی، دیدگاه بچه‌ها نسبت به خودشان گسترش می‌یابد. آن‌ها به‌تدریج یاد می‌گیرند، باورهای قدیمی و ناسالم را به چالش بکشند و روش‌های تازه و سازنده را جایگزین کنند.
- هدف از قصه درمانی تغییر دادن بچه‌ها نیست؛ بلکه، به کودکان اجازه داده می‌شود خودشان را بهتر بشناسند و از مهارت حل مشکل برخوردار شوند.
تاثیر قصه درمانی بر کودکان بیش‌فعال
داستان‌سرایی یکی از قدرتمندترین روش‌هایی است که دسترسی به زوایای فکری و روحی و آموزش به بچه‌های مبتلا به ADHD را امکان‌پذیر می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهند، روایت یا خواندن داستان برای کودکان بیش فعال به میزان قابل توجهی در بهبود مهارت درک مطلب آن‌ها تاثیرگذار است. تجربه نشان داده است، کودک مبتلا به نقص توجه برای دقایق یا حتی ساعات طولانی می‌تواند پای یک قصه بنشیند و روند آن را دنبال کند. احتمالا دلیل این موضوع آن است که برخلاف فیلم‌ها و کارتون‌ها، در داستان‌ها معمولا انگیزه‌ها و انتخاب‌ها به تفکیک بیان می‌شوند و تصویر کلی قصه به‌وسیله کلمات ترسیم می‌شود. در عین حال، یک قصه خوب به‌سادگی بسیاری از مشکلات و چالش‌های ADHD را به شیوه موثری بازگو می‌کند. انجام این کار در پیدا کردن بهترین راهکارهای ممکن برای دستیابی به نتیجه مورد نظر تاثیرگذار است.
تاثیر قصه درمانی بر کودکان خجالتی
قصه درمانی یکی از بهترین روش‌هایی است که گفت‌وگو درباره موضوعات مختلف را امکان‌پذیر می‌کند. این موضوع، مخصوصا به بالا بردن اعتماد به‌نفس بچه‌های خجالتی کمک می‌کند. این دسته از کودکان معمولا به سختی می‌توانند با سایر بچه‌های هم‌سن و سال ارتباط برقرار کرده و در مورد خودشان یا مسائل و مشکلات‌شان صحبت کنند. در طول قصه درمانی، بچه‌ها به‌تدریج یاد می‌گیرند خجالتی بودن به‌خودی خود هیچ اشکالی ندارد؛ اما این رفتار موجب می‌شود آن‌ها فرصت‌های زیادی را از دست بدهند و نتوانند از شرایط و موقعیت‌ها به اندازه کافی لذت ببرند. آگاهی از این مشکل می‌تواند اولین قدم در جهت تلاش برای برطرف کردنش باشد.
تاثیر قصه درمانی بر کودکان پرخاشگر
قصه درمانی یکی از موثرترین روش‌هایی است که پرخاشگری کودکان را کاهش می‌دهد و رفتار اجتماعی آن‌ها را بهبود می‌بخشد. داستان‌سرایی به ایجاد یک ارتباط قدرتمند میان راوی و کودکان کمک کرده و درک، کنترل و بیان افکار و احساسات را ساده‌تر می‌کند. قصه‌گویی یک استراتژی تفریحی، آموزشی و عاطفی است که موجب گسترش دیدگاه بچه‌ها می‌شود و علاوه بر ایجاد شادی و نشاط به افزایش اعتمادبه‌نفس آن‌ها کمک می‌کند. بهبود مهارت‌های کلامی، ارتقا فرهنگ و افزایش تمرکز، خلاقیت، تخیل و حافظه از دیگر مزایای داستان‌سرایی برای کودکان به حساب می‌آیند. مجموع این عوامل موجب کاهش پرخاشگری بچه‌ها می‌شود.
تاثیر قصه درمانی بر کودکان طلاق
قصه درمانی از موثرترین تکنیک‌هایی است که به بچه‌های طلاق کمک می‌کند احساسات‌شان را بهتر بشناسند و آن‌ها را به بهترین روش ممکن بیان کنند. در عین حال، والدین از طریق داستان‌گویی می‌توانند با فرزندان‌شان به شکلی صادقانه و مفید ارتباط برقرار کنند. مجموع این عوامل در کاهش مشکلات کودکان طلاق تاثیرگذار است.
سخن آخر
در این مطلب، تلاش کردیم مفهوم قصه درمانی و مزایای آن را بررسی کنیم. در عین حال، برایتان از تاثیر این روش بر کودکانی گفتیم که با مشکلاتی مانند طلاق والدین، کمبود اعتماد به‌نفس، پرخاشگری و بیش فعالی دست و پنجه نرم می‌کنند. تجربه شما از قصه درمانی چیست؟ ممنون می‌شویم دیدگاه‌های خود را در بخش «نظرات کاربران» با ما و دیگر خوانندگان در میان بگذارید.
