تنها افرادی به‌دنبال بهترین روش‌های آموزش عذرخواهی به کودک هستند که اهمیت معذرت خواستن و نقش آن را در تحکیم روابط آینده می‌دانند. در بسیاری از مواقع، یک عذرخواهی ساده می‌تواند اختلافات بی‌شماری را برطرف کرده و روابط افراد با یکدیگر را مستحکم‌تر کند. در این مطلب، قصد داریم درباره روش‌هایی صحبت کنیم که با به‌کارگیری آن‌ها می‌توانید عذرخواهی را به فرزندتان آموزش دهید. با ما در «بامانانا» همراه باشید.
عذرخواهی چیست؟
عذرخواهی به‌معنای اعتراف به اشتباه، پذیرش آن و ابراز تاسف از اتفاق یا روندی است که موجب اذیت و آزار یا ناراحتی و عصبانیت فرد دیگری شده است. پوزش خواستن باید با ادب و احترام فراوان و بدون ایجاد حس گناه و شرمساری در فرد خاطی صورت گیرد. طبیعتا، تنها زمانی باید عذرخواهی کنید که واقعا مرتکب اشتباهی شده باشید.
آموزش عذرخواهی به کودک چرا مهم است؟
فردی که روش عذرخواهی درست را می‌داند معمولا از احساساتی مانند مسئولیت‌پذیری و همدردی برخوردار است. همدلی و پذیرش مسئولیت از ضروری‌ترین مهارت‌هایی هستند که روابط اجتماعی بچه‌ها را چه در دوران کودکی و چه در بزرگسالی مطلوب‌تر و برقراری ارتباط صمیمانه و مبتنی بر احترام را با دیگران امکان‌پذیر می‌کنند. بچه‌های مسئولیت‌پذیر و همدل نسبت به اعمال و گفتارشان آگاهی دارند. به‌همین دلیل، می‌توانند منشا مشکلات ارتباطی را شناسایی کرده و در صورت لزوم از اطرافیان‌شان عذرخواهی کنند. مجموعه این عوامل موجب جلب اعتماد و محبت دوستان، اقوام، اعضای خانواده و همکاران و شرکای آتی خواهد شد.
روش عذرخواهی چه ارتباطی با مسئولیت‌پذیری دارد؟
آموزش عذرخواهی به کودک اگر با روش صحیحی انجام گیرد میزان مسئولیت‌پذیری او را هم افزایش می‌دهد. احتمالا شما هم در طول زندگی شاهد پوزش‌هایی بوده‌اید که هیچ نشانی از مسئولیت‌پذیری نداشته‌اند. برای مثال، ممکن است یکی از دوستان‌تان بعد از رفتار نامناسب‌اش به شما گفته باشد: «خیلی متاسفم که ناراحتت کردم. اما…»
کلمه «اما» نامناسب‌ترین واژه‌ای است که می‌تواند یک معذرت‌خواهی شیرین را به موضوعی پیچیده و تلخ تبدیل کند. واقعیت این است که این نوع عذرخواهی بیشتر از آن‌که مفید باشد آسیب‌رسان است. چراکه طرف مقابل احساس می‌کند قصد دارید همه تقصیرها را گردن او بیندازید و به‌شیوه‌ای غیرمستقیم او را شرمسار کنید. به همین دلیل، عصبانیت، ناراحتی یا صدمه عاطفی و روانی وارد شده به او از قبل هم بیشتر می‌شود.
یادتان باشد، عذرخواهی در اصل بیانیه‌ای است که به اشتباهات انجام شده اشاره می‌کند. یعنی، کودکی که قصد پوزش دارد لازم است کار نادرست‌اش را شناسایی کرده و با صدای بلند به آن اعتراف کند. به‌عنوان مثال، لازم است بچه به صراحت بگوید: «ببخشید. متاسفم که لگوهات رو شکستم.»
بنابراین، لازم است فرزندتان به‌گونه‌ای آموزش ببیند که بتواند کارها و رفتارهای نامناسب‌اش را نام ببرد و بابت انجام آن‌ها معذرت بخواهد. طبیعتا، این اتفاق تنها باید زمانی بیفتد که کودک واقعا کار اشتباهی انجام داده باشد. فراموش نکنید، بهترین راه برای آموزش عذرخواهی به کودک این است که والدین یا سرپرستان او نیز همین رفتار را پیش بگیرند.
چگونه می‌توان از طریق عذرخواهی همدردی کرد؟
ابراز همدردی یکی از جنبه‌های مهم معذرت‌خواهی است. همدلی با دیگران به‌معنای آن است که فرزندتان بتواند مسائل را از نگاه فرد مقابل ببیند و عواطف و احساسات او را درک کند. برای این منظور، کودک‌تان باید از احساسات دیگران آگاه شود. این امر در روند رشد و با بالا رفتن سن کودک تقویت می‌شود. برای مثال، یک کودک سه ساله تنها می‌تواند احساسات ساده‌ای مانند عصبانیت یا غم را تشخیص دهد. در حالی‌که یک بچه ۱۰ ساله باید بتواند احساسات و عواطفی از قبیل ترس و خجالت را هم شناسایی کند.
اگر کودک از همان ابتدا و از نخستین سال‌های زندگی به شکلی آموزش ببیند که بتواند روی احساسات‌اش تمرکز کند و آن‌ها را تشخیص دهد در آینده هم می‌تواند عواطف دیگران را شناسایی کرده و با آن‌ها همدلی کند. هر چه کودک کوچک‌تر باشد، برای تشخیص، نامگذاری و درک احساسات به راهنمایی و کمک بیش‌تری نیاز خواهد داشت. برای این منظور، ابتدا باید احساسات خود بچه را نامگذاری کنید و تا جایی که می‌توانید عواطف‌اش را برای او نام ببرید. به این ترتیب، کم‌کم می‌تواند حالات و احساسات خودش و دیگران را به تفکیک تشخیص دهد. برای مثال، به فرزندتان بگویید: «الان انگار عصبانی هستی. چون صورتت سرخ شده و مشت‌هات رو گره کردی.»
در عین حال، لازم است از همان سال‌های اولیه زندگی کودک احساسات خودتان را هم به او معرفی کرده و آن‌ها را یک به یک نامگذاری کنید. برای مثال، به او بگویید: «الان خیلی احساس خوشحالی می‌کنم. ببین چطوری دارم لبخند می‌زنم.» با گذشت زمان و در طول زندگی از فرزندتان بخواهید احساسات‌اش را برایتان نام ببرد و درباره آن‌ها با شما صحبت کند. در نهایت، با بزرگ‌تر شدن بچه و در حدود سنین ۸ تا ۱۰ سالگی از او بخواهید حالات گوناگون و عواطف اطرافیان‌اش را به شما معرفی کند.
رفتار بد کودک را به یک موضوع آموزشی تبدیل کنید
به باور کارشناسان باید کودک را وادار کنید به اشتباهات‌اش فکر کرده و دلایل رفتار نادرست‌اش را بررسی کند. به این ترتیب، فرزندتان فرصت تجزیه‌وتحلیل اعمال‌اش را پیدا می‌کند و به‌تدریج می‌تواند راه‌های مقابله با آن و بهبود شرایط را کشف کند. برای مثال، ممکن است اسباب‌بازی دوست‌اش را بدون اجازه برداشته و موجب ناراحتی او شده باشد. در این‌صورت، رفتار ناپسند را برای او روشن کرده و اجازه بدهید به آن فکر کند. سپس، بر لزوم عذرخواهی تاکید کنید و از او بخواهید که راهی را برای بهبود وضعیت فعلی پیشنهاد دهد. احتمالا خودش برای پس دادن اسباب‌بازی پیش‌قدم خواهد شد. این روند به ایجاد احساسات و روابط صمیمانه‌تر و معنادارتر کمک خواهد کرد.
در روند آموزش عذرخواهی به کودک چه نکاتی را باید رعایت کرد؟
• موقعیت مناسب را شناسایی کنید
وقتی صحبت از آموزش پوزش‌طلبی به میان می‌آید، راهنمایی درست حرف اول را می‌زند. برای این منظور، لازم است مراقب باشید و به‌هیچ عنوان کودک را شرمنده و خجالت‌زده نکرده و احساس گناه را به او منتقل نکنید. فرض کنید، فرزندتان اسباب‌بازی یکی از دوستان‌اش را برداشته و پا به فرار گذاشته است. احتمالا، دوست زیان‌دیده هم با صدای بلند در حال گریه و زاری است. در چنین شرایطی، شما نمی‌توانید فرزندتان را وادار به عذرخواهی کنید. چراکه احساسات هر دو بچه هنوز در اوج است و هیچ‌یک از آن‌ها برای شنیدن حرف‌های‌تان آمادگی ندارند. بنابراین، اصلا نباید فریاد بزنید و بگویید: «زود باش بیا، اسباب‌بازی دوستت رو بهش برگردون و همین الان ازش عذرخواهی کن» در عوض، لازم است کمی صبر کنید تا اوضاع آرام‌تر شود. به این ترتیب، در آرامش کامل می‌توانید هر دو کودک را صدا کرده و با درایت کافی مشکل را حل کنید.
• درباره احساسات‌تان صحبت کنید
پیش‌تر هم برایتان گفتیم که گفت‌وگو درباره احساسات و نامگذاری آن‌ها یکی از بهترین روش‌هایی است که به شناسایی عواطف و ایجاد همدلی با دیگران کمک می‌کند. به این ترتیب، بچه می‌تواند بفهمد که با رفتارش چه آسیب‌هایی را ایجاد کرده و بابت انجام این کار عمیقا متاسف می‌شود. در نهایت، می‌تواند بابت آزار و اذیت به‌وجود آمده از طرف مقابل‌اش معذرت بخواهد.
در عین حال، تشخیص احساسات خود بچه به آسیب‌شناسی و ریشه‌یابی رفتارهای نادرست کمک می‌کند. از این طریق، کودک تشخیص می‌دهد که کار اشتباه‌اش از حسادت، خشم یا خستگی ناشی شده؛ این امر تدریجا به بچه کمک می‌کند که کنترل اعمال‌اش را به‌دست بگیرد و پیش از انجام هر کاری، احساسات‌اش را تشخیص دهد.
• عشق و محبت‌تان را از کودک دریغ نکنید
هرگز نگذارید موقعیتی پیش بیاید که کودک تصور کند به‌خاطر انجام کار اشتباه دیگر دوستش ندارید. در واقع، بچه باید مطمئن باشد که او را بی‌هیچ قید و شرطی و فارغ از اعمال و رفتارهای‌اش دوست دارید. وقتی رفتار ناپسندی از فرزندتان سر می‌زند، لازم است به او بگویید: «خیلی ناراحت شدم که اسباب‌بازی برادرت رو بدون اجازه برداشتی و اذیت‌اش کردی. این رفتارت رو دوست نداشتم. چون نباید بی‌اجازه وسایل کسی رو برداری. الان برادرت ناراحته. به‌نظر تو چطور می‌تونیم کمک‌اش کنیم؟»
یادتان باشد، عذرخواهی اجباری نه تنها رفتار کودک را تغییر نمی‌دهد، بلکه ممکن است احساساتی مانند خشم، حسادت و شرمساری را در او تقویت کند. بنابراین، بهترین کار ممکن این است که محبت و عشق‌تان را به فرزندتان نشان دهید و به او کمک کنید تا اشتباهات‌اش را بپذیرد و راه‌های تغییر را یاد بگیرد.
آموزش عذرخواهی به کودک در چهار مرحله
بهترین روش آموزش عذرخواهی به کودک این است که الگوی مناسبی برای‌اش باشید و مراحل انجام این کار را با اشاره به اشتباهات خودتان به او یاد بدهید. این مراحل عبارتند از:
۱. اشتباهات خودتان را بیان کنید
بیان اشتباه و اقرار به آن، نخستین گام در مسیر عذرخواهی است. بنابراین، لازم است به فرزندتان یاد بدهید که اظهار اشتباه به معنای آن نیست که او کاری را عمدا انجام داده است. برای مثال، ممکن است کودک به‌طور تصادفی اسباب‌بازی خواهر یا برادرش را شکسته باشد. گفتن «ببخشید که اسباب‌بازیت رو خراب کردم» به این معنی نیست که عمدی در کار بوده است.
یادتان باشد، برای کودکانی که تمایل به احساس گناه و شرم داشته یا عزت نفس پایینی دارند، این پیام می‌تواند بسیار مهم باشد. اعتراف به اشتباه هرگز با هدف برانگیختن شرم در فرد خاطی انجام نمی‌گیرد. بلکه، منظور آن است که حس مسئولیت‌پذیری و همدلی در او توسعه پیدا کند. به‌خاطر داشته باشید، کودک حتما باید به‌طور مستقیم و با به‌کار بردن ضمیر «من» به اشتباهات‌اش اشاره کرده و بابت آن پوزش بخواهد.
جمله درست:
متاسفم که اسباب‌بازیت رو شکستم.
جمله نادرست:
اسباب‌بازیت رو وسط اتاق گذاشته بودی و من پام بهش گیر کرد. خیلی بد شد که شکست.
۲. دلایل اشتباه بودن یا آسیب‌رسان بودن اقدام انجام شده را شرح دهید
در مرحله بعد، لازم است با رفتار و گفتارتان به فرزندتان بیاموزید که دلیل اشتباه یا آزاردهنده بودن کاری که انجام داده است را بیان کند. این روند به‌تدریج موجب ایجاد همدلی با فرد آسیب‌دیده می‌شود. یادتان باشد، در این مرحله هم باید به‌جای ایجاد احساس شرم یا گناه بر توسعه مسئولیت‌پذیری در فرزندتان تمرکز داشته باشید.
جمله درست:
ای‌وای. می‌دونم این اسباب‌بازی رو خیلی دوست داشتی. باید حواسم رو بیشتر جمع می‌کردم.
جمله نادرست:
اگر اسباب‌بازیت رو وسط اتاق ول نمی‌کردی، نمی‌شکست.
یا
حیف شد اسباب‌بازیت شکست. حالا، من باید کلی پول بدم و یکی دیگه برات بخرم.
۳. درباره تغییر رفتار و اقدامات جبرانی بعدی صحبت کنید
این مرحله به شکل قابل توجهی به توسعه مسئولیت‌پذیری در کودک کمک خواهد کرد. اگر فرزندتان بتواند موقعیت پیش آمده را بررسی کرده و به دقت به آن فکر کند، احتمالا می‌تواند درباره تغییر رویکردش در آینده تصمیم بگیرد. این فرآیند به او کمک می‌کند تا بتواند مسئولیت کارهای‌اش را بپذیرد و از تکرار رفتارهای نادرست اجتناب کند. در این‌جا هم به‌کار بردن ضمیر «من» و تاکید بر آن از اهمیت زیادی برخوردار است.
جمله درست:
دفعه بعد حتما حواسم رو بیشتر جمع می‌کنم تا پام رو روی اسباب‌بازی‌های وسط اتاق نذارم؛ یا اصلا بهتره اول مرتب‌شون کنیم که دیگه این اتفاق نیفته.
جمله نادرست:
دفعه بعد اسباب‌بازیت رو نمی‌شکنم.
۴. با صدای بلند و به‌طور واضح پوزش بخواهید
در نهایت، لازم است طلب بخشش را به فرزندتان یاد بدهید. برای این‌منظور، باید خودتان به بهترین شکل ممکن رفتار کنید تا الگوی مناسبی برای کودک باشید. بنابراین، هر وقت مرتکب اشتباهی شدید یا کاری انجام دادید که موجب رنجش یا ناراحتی دیگری شد باید تمامی مراحل قبل را اجرا کرده و در نهایت از او طلب بخشش کنید. با تماشای این صحنه بچه متوجه می‌شود که معذرت خواستن یک امر بسیار طبیعی بوده و نشانه وجود عشق و قدرت است. بسیاری از والدین، به‌ویژه به پسران‌شان این پیام را انتقال می‌دهند که عذرخواهی و اقرار به اشتباه علامت ضعف است. این رویکرد اشتباهی است که باید با آن مقابله کرد.
در پایان و پس از پوزش‌خواهی لازم است از طرف مقابل بپرسید: «آیا کاری هست که برای بهبود حس‌وحال و وضعیت‌اش انجام دهید؟» گاهی اوقات، حتی قبل از عذرخواهی باید این پرسش را مطرح کنید. با به‌کارگیری این اقدامات، کودک به‌تدریج از شما الگوبرداری می‌کند و یاد می‌گیرد که باید احساسات خودش و دیگران را درک کرده با آن‌ها همدلی کند و برای‌شان ارزش و احترام قائل باشد. در عین حال، فرزندتان می‌فهمد که باید مسئولیت کارها و رفتارهای‌اش را بپذیرد و برای بهبود وضعیت پیش آمده اقدام کند. فراموش نکنید، آموزش عذرخواهی به کودک نیاز به تکرار و تمرین مستمر دارد.
سخن آخر
در این مطلب، برایتان از روش‌های آموزش عذرخواهی به کودک گفتیم و در ضمن بررسی مراحل انجام این کار به برخی از نکات مهم در این زمینه اشاره کردیم. نظر شما چیست؟ چگونه به فرزندتان یاد می‌دهید که در صورت لزوم از دیگران پوزش بخواهد؟ در این مسیر با چه چالش‌هایی مواجه شده‌اید؟ لطفا دیدگاه‌ها و تجربیات‌تان را در «بخش نظرات کاربران» با ما و دیگر خوانندگان به‌اشتراک بگذارید.
